Obwód Dębica SZP – ZWZ – AK

Na tle Polskiego Podziemia szczególną rolę odegrał Obwodu SZP – ZWZ – AK Dębica krypt. „Dziekania”, „Deser”, odnosząc sukcesy m.in. na płaszczyźnie sabotażowo-dywersyjnej oraz wywiadowczej.

 

Kiedy trwały jeszcze walki polskich armii z Niemcami m.in. pod Kockiem, w twierdzy Modlin oraz w Warszawie, 27 września 1939 roku powstała w stolicy tajna organizacja pn. Służba Zwycięstwu Polski (SZP), na czele której stanął gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski. Jej zadaniem było „prowadzenie dalszej walki o utrzymanie niepodległości i całości granic”.

 

Pod koniec września i początkiem października w rodzinne strony zaczęli powracać żołnierze polskich formacji walczących z Niemcami, którym udało się uniknąć niemieckiej bądź sowieckiej niewoli. To oni mieli stanowić elitę tworzącego się polskiego podziemia niepodległościowego.

 

Powstający Obwód ZWZ Dębica, w kwietniu 1940 roku, został dotknięty falą aresztowań. W wyniku rozpracowania struktur rzeszowskich ZWZ aresztowano członków Komendy Obwodu Dębica: Jana Artura Towarnickiego „Tura”, Mariana Skwiruta „Szpaka” oraz Piotra Klamuta „Pietrzaka”. Wszystkich przewieziono do Rzeszowa gdzie przeszli ciężkie śledztwo nie ujawniając przed okupantem żadnych kontaktów oraz zachowując bohaterską postawę. W więzieniu zastrzelony został Towarnicki.

 

Wobec zaistniałej sytuacji Komenda Okręgu nie znając bliżej realiów lokalnych, poleciła organizację obwodu kpt. Dąbrowskiemu z Krakowa, mianując go następcą Towarnickiego na stanowisku komendanta. Z uwagi na brak kontaktów w lokalnym środowisku, bliżej nieznany w Dębicy kpt. Dąbrowski musiał zrezygnować z pełnienia funkcji. Wówczas z rekomendacji Mieczysława Rakoczego „Soplica” komendantem został Antoni Cwen „Maszynowski”.

 

Okres komendantury Cwena był jednak krótki. Jesienią 1940 roku zaproponował on inspektorowi rejonowemu ZWZ w Rzeszowie, mjr. Stanisławowi Ruśkiewiczowi „Florianowi”, aby funkcję komendanta Obwodu, przejął Adam Lazarowicz „Jadzik”. Adiutantem Lazarowicza został komendant „Szarych Szeregów” – ppor. Jan Kita „Samotny”.

 

Od 1941 do 1943 roku w ramach obwodu funkcjonowało 8 placówek:

 

– Placówka Dębica („Działo”, „62”), którą dowodzili kolejno: Adam Lazarowicz, ppor. Antoni Szlachta „Kornicz” oraz ppor. Leon Kloc „Jasny” (od grudnia 1941 roku);

– Placówka Korzeniów („Kartacz”, „68”), została zorganizowana w połowie 1941 roku. Jej komendantem był pchor. Franciszek Podraza „Nałęcz”;

– Placówka Brzeziny („Bomba”, „69”, „74”), której organizatorem i pierwszym komendantem był por. Ludwik Marszałek „Wilk”. W maju 1941 roku „Wilka” zastąpił Stanisław Lachman „Wielki”, „Zan”;

– Placówka Sędziszów („Sława”, „72”), którą wpierw dowodził ppor. Mieczysław Szczurowski „Bączek”, a od 1941 roku por. Mieczysław Stachowski „Sęp”, „Maciej”;

– Placówka Ropczyce („Rakieta”, „76”), zorganizowana wpierw przez ppor. Wojciecha Passowicza „Karpa”, a następnie od 1940 roku, dowodzona przez por. Władysława Grzegorskiego „Grzmota”;

– Placówka Łączki Kucharskie („Ławka”, „Ładunek”, „78”), została zorganizowana w 1941 roku. Jej komendantem był pchor. Piotr Passowicz „Klon”, „Olcha”, a od stycznia 1943 roku pchor. Franciszek Szara „Pęk”;

– Placówka Pilzno (Pocisk”, „Piwonia”, „64”), której organizatorem i komendantem do lipca 1940 roku był sierż. Walenty Kula „Gater”. Po nim prowadzeniem placówki zajął się ppor. Zygmunt Pawlus „Turek”, a w lipcu 1942 roku, zastąpił go ppor. Edmund Matecki „Lis”;

– Placówka Zassów („Zapalnik”, Zawilec”, „66”), została zorganizowana przez harcmistrza Pawła Barana „Wytrwał”, który kierował nią do grudnia 1941 roku. Po nim funkcję komendanta objął pchor. Alfred Łubieński „Iwo”.

14 lutego 1942 roku rozkazem gen. Władysława Sikorskiego zniesiono nazwę ZWZ. Odtąd wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej stanowili Armię Krajową (AK).

 

Obwód ZWZ-AK Dębica, funkcjonujący w granicach przedwojennego powiatu dębickiego, wyrósł do rangi najsilniejszego i najlepiej przygotowanego do akcji „Burza” spośród wszystkich obwodów w rzeszowskim Inspektoracie AK. W dowód uznania 1 stycznia 1944 roku otrzymał z rąk inspektora rejonowego Łukasza Cieplińskiego „Pługa” przechodni sztandar inspektoratu. Złożyło się na to wiele czynników. Najważniejsze z nich to: patriotyczna postawa mieszkańców regionu, właściwy dobór kadry na poszczególnych szczeblach organizacyjnych oraz zaangażowanie i zapał do pracy konspiracyjnej widoczny szczególnie wśród najmłodszych członków organizacji.

 

W okresie bezpośrednio poprzedzającym „Burzę” obwód odebrał dwa zrzuty broni. Pierwszy, w nocy z 31 maja na 1 czerwca 1944 roku na placówce „Raszka I” w rejonie Niedźwiady i Małej oraz drugi, w nocy z 30 na 31 lipca 1944 (już w czasie „Burzy”) na placówce „Papuga II” w rejonie Starej Jastrząbki.

 

Jak podaje Antoni Stańko, ogółem w chwili przystąpienia do „Burzy” (licząc broń zrzutową z placówki „Papuga II”), obwód dysponował liczbą około 1500 sztuk broni, 4650 sztuk granatów oraz około 160 000 sztuk amunicji różnego kalibru.

 

W 1943 roku przystąpiono do finalizacji akcji scaleniowej. W sierpniu 1943 r. do Armii Krajowej wstąpiły oddziały Narodowej Organizacji Wojskowej w liczbie blisko 150 osób. Jeden pluton włączony został do Obwodu AK Tarnów i brał udział w akcji „Burza” w I Batalionie 16. pp AK „Barbara” na ziemi tarnowskiej.

 

W styczniu 1944 roku z AK scaliły się oddziały Batalionów Chłopskich. W ten sposób obwód wzmocnił się batalionem 500 żołnierzy BCh. Zgodnie z postanowieniami akcji scaleniowej Karol Chmiel „Grom” z Zagorzyc, został zastępcą komendanta obwodu.

 

Ponadto wiosną 1944 roku doszło do zmian personalnych w Inspektoracie Rzeszów, których następstwem były zmiany w Obwodzie Dębica. Pierwszym zastępcą inspektora Łukasza Cieplińskiego „Pługa” został dotychczasowy komendant obwodu Dębica Adam Lazarowicz „Klamra”. Na stanowisku komendanta w Dębicy zastąpił go Ludwik Marszałek „Zbroja”. Lazarowicz obejmując funkcję w inspektoracie prosił, aby na czas powstania lub „Burzy” mógł powrócić do Gumnisk by dowodzić oddziałami obwodu „Deser”, co stało się faktem latem 1944 roku.

 

W wyniku wspomnianej akcji scaleniowej obwodowi przybyło 6 nowych plutonów, 644 żołnierzy, w tym 12 oficerów rezerwy, 3 podchorążych, 52 podoficerów i 577 szeregowych.

 

Aby ułatwić dowodzenie na obszarze rozległego obwodu, komendant zdecydował się podzielić cały obszar początkowo na dwa, a następnie na trzy podobwody. W pierwszym rzucie utworzono Podobwód Sędziszów „70”, a w maju 1944 roku z terenu Podobwodu Dębica wyodrębniono Podobwód Pilzno „Płoza”.

 

W rozkazie z 15 lutego 1944 roku „Pług” wnioskuje o utworzenie Podobwodu „Sława” w skład którego miałyby wejść placówki: Sędziszów, Ropczyce oraz „dwie placówki wielopolskie. Razem 22 plutony bojowe”.

 

Podział na podobwody – rejony walki, znalazł praktyczne zastosowanie dopiero w okresie akcji „Burza”.

W skład I rejonu walki – I Zgrupowania dowodzonego przez por. Mieczysława Stachowskiego „Sępa” weszły placówki „Sława”, Strzała” i „Ropa”.

W skład II rejonu walki – II Zgrupowania dowodzonego przez kpt. Romana Kanię „Rygla” weszły placówki: „Działo”, „Kartacz”, „Ławka”, „Bomba” oraz „Rakieta”.

W skład III rejonu walki – III Zgrupowania dowodzonego przez ppor. Edmunda Mateckiego „Lisa” weszły placówki: „Pocisk” i „Zapalnik”.