Rzecz o nazwie polany Kałużówka
W jednej z lokalnych gazet w kwietniu br. ukazał się artykuł pt. „Kałżówka czy Kałużówka. Nie powielajmy tego wypaczenia”, w którym autor próbuje się doszukać właściwego określenia dla polany, na której 24 sierpnia 1944 roku, rozegrała się główna bitwa w czasie akcji „Burza”. W efekcie dochodzi do wniosku, że właściwą nazwą jest Kałżówka, którą zaproponował Antoni Stańko, na kartach książki pt. „Gdzie Karpat progi”. Czy jednak na pewno ma rację?
Obóz II Zgrupowania
Na wstępnie należy wyjaśnić, że żołnierze II Zgrupowania 5. Pułku Strzelców Konnych Armii Krajowej (zgrupowania nazywanego wymiennie: II baonem, II batalionem, II zgrupowaniem lub II rejonem walki), w pierwszej dekadzie sierpnia 1944 roku przenieśli się z dotychczasowego miejsca postoju, w rejon polany w środku kompleksu leśnego należącego do dóbr Raczyńskich (las majątek Dębica), między Braciejową, Gumniskami, Połomią (wówczas Połomeją), Południkiem, a Grabówką. W tym czasie prawdopodobnie nikt nie używał nazwy Kałżówka czy Kałużówka. Dla żołnierzy był to obóz II zgrupowania.
Sama polana zajmowała spory obszar liczący około 4 ha. Wyglądała zupełnie inaczej niż dzisiaj. Od północy i zachodu teren był odsłonięty, a dwaj gospodarze: Ludwik Niedziela i Stanisław Gawlik uprawiali tutaj role. Dzisiaj ten stok ornej ziemi porośnięty jest gęstą brzeziną. U dołu polanę zamyka strumień biorący swe źródła pod Południkiem, w części lasu zwanego Zimną Wodą. Na północy polana wznosiła się na wysokość 426 m. n.p.m., ze szczytem określanym jako Dębnak (współcześnie na ortofotomapach występuje też jako Dębniak). Stefan Janusz w opracowaniu „Marzanny ponownie zakwitły na krwi” z 1964 roku pisze, że wzgórze 426 przed setkami lat było grodziszczem Wenedów, którzy podobnie jak żołnierze AK w 1944 roku, bronili się w tym miejscu przed obcymi agresorami. Autor nazywa to wzgórze Hatuzą.
Nazwa Hatuza widnieje na większości map topograficznych w skali powyżej 1:50 000 zarówno przed wojną, jak również współcześnie. Określa część lasu gdzie dzisiaj znajduje się pomnik, na południe od wzgórza 426. Hatuza, choć jest najczęściej pojawiającym się terminem na kartograficznych planach, nie utrwaliła się zarówno wśród żołnierzy, jak również wśród miejscowej ludności. Trudno powiedzieć też coś więcej o etymologii tej nazwy.
Gdzie pierwsze Karpat progi
Pojęcie „Kałżówka” spopularyzował w 1984 roku Antoni Stańko, który jak sam zaznacza, przyjął to określenie z map katastralnych Urzędu Miejskiego w Dębicy. Stańko dodaje jednak, że polana jest zwana również Kałużówką. Nie wyjaśnia natomiast skąd wzięło się to określenie.
Nazwa Kałużówka widnieje także na pomniku, który stanął na polanie w 1984 r., a którego treść była proponowana i ustalana przez środowisko weteranów Armii Krajowej.
Nazwy wiejskich przysiółków, fragmentów pól czy lasów czerpane były z tradycji miejscowych, którzy określali w ten sposób dany obszar dla lepszej identyfikacji terenu.
Warto jednak zwrócić uwagę, że w rejonie Hatuzy poza Niedzielami i Gawlikami zamieszkiwali także Kałużowie. Do dzisiaj starsi mieszkańcy wspominają sędziwą panią, nazywaną gwarowo Kałużyną. Jeśli zatem spróbujemy doszukiwać się źródłosłowia nazwy Kałużówka, która nie jest nazwą miejscowości, a potocznym określeniem tej części lasu, to warto zwrócić uwagę, że najprawdopodobniej została ona zaczerpnięta właśnie od nazwiska Kałuża – gospodarzy mieszkających w pobliżu. Przyjmując jednak tezę o poprawności formy Kałżówka, wówczas źródłosłów kierowałby nas do wyrazu „kał” – słowa określającego dawniej „bagno”, „mokradło”. Od tego słowa pochodzi m.in. nazwa Kalisza, miasta w województwie wielkopolskim. O ile jednak Kalisz został wzniesiony na podmokłych terenach w dolinie Prosny, o tyle Hatuza położona była na wzgórzu.
Przekazy i wspomnienia
I jeszcze słowo o genezie pojawienia się obu nazw w źródłach i przekazach wspomnieniowych. Pierwszym tekstem dotyczącym walk na Kałużówce są wspomnienia Adama Lazarowicza zapisane przez Bronisława Pietruchę „Szyszkę”. Pochodzą one z 1944 roku. W tekście inspirowanym przez „Klamrę”, kierownika szkoły w Gumniskach i głównodowodzącego podczas „Burzy” w Obwodzie Dębica, nie występuje żadne określenie dla miejsca obozu II rejonu, ani dla bitwy, która rozegrała się wokół obozu. Treść wspomnień była głównym źródłem z którego korzystał Antoni Stańko przy tworzeniu monografii dębickiej Armii Krajowej.
We wspomnieniach Kazimierza Kemmera „Halnego” z 1957 roku pozycje zgrupowania oraz miejsce bitwy, autor umiejscawia w lesie Połomyja (chodzi o Połomeję, obecnie Połomię). Kemmer pisze
– Nasz oddział szybkim marszem przesunął się w rejon gajówki Władysława Klabachy, na południe od polany Kałużówka, gdzie Komenda Obwodu, zarządziła koncentrację swoich oddziałów partyzanckich. Tam już od kilku dni obozowała bojówka dyspozycyjna dowodzona przez asa rzeszowskiej dywersji – kapitana Józefa Lutaka „Dyzmę”. Obozowała w górzystym terenie lasu i ochraniała sztab Komendy Obwodu.
Kilka dni później dotarł do nas goniec od mjr. Adama Lazarowicza „Klamry” z rozkazem zajęcia pozycji w pobliżu obozu Komendy Obwodu wokół wzgórza w lesie Połomyji (kota 426).
W 1968 roku w wydawnictwie PAX, ukazały się drukiem wspomnienia Władysława Strumskiego pt. „Dziesiątka w akcji”. Publikacja, staraniem syna autora, doczekała się wznowienia w 2004 roku. Drugie wydanie zostało uzupełnione o fragmenty, które w 1968 roku wycięła komunistyczna cenzura, a które autor dopisał publikując wspomnienia w „Echu Załogi”. Oto fragmenty dotyczące miejsca bitwy
– Od trzech dni znajdujemy się na polanie oznaczonej na mapie, jako wzgórze 513 (chodzi o wzgórze 426, które Strumski prawdopodobnie na podstawie innej, błędnej mapy określa jako 513). Inspektor z nieznanych mi przyczyn zgromadził tu wszystkie siły II zgrupowania partyzanckiego. Poza oddziałami i służbami podległymi bezpośrednio sztabowi inspektora, przybyły na polanę – Kałużówka – taką nazwę nosiło słynne wzgórze. Słynne, bo rósł tutaj ogromny dąb, pod którym według miejscowej legendy Jakub Szela podczas rabacji chłopskiej w 1846 roku panów sądził i na śmierć skazywał – kompanie bojowe „Jasnego” i „Pęka”.
Kota 513 wznosi się w odległości około półtora kilometra nad wsią Gumniska i jest oddalona około ośmiu kilometrów w linii powietrznej od Dębicy. Na polanie znajdują się dwa liche domki i dwie stodoły. Jedna mała, druga dość spora. Domki zostały częściowo zajęte przez kwatermistrzostwo, a większą stodołę przydzielono służbie zdrowia z doktorami „Heliosem” i „Lancetem” na czele. Partyzanci z rozkazu dowództwa rozpoczęli budowę szałasów w lesie wokół polany.
W 1984 roku w nakładzie ponad 20 000 ukazała się praca Antoniego Stańko „Gdzie Karpat progi”. Na jej kartach Stańko spopularyzował nazwę Kałżówka, jednak w przypisie w III wydaniu, które ukazało się w 1997 roku, Stańko (jak wspomniano powyżej), wyjaśnił, że nazwę Kałżówka zaczerpnął z map katastralnych, jednak używa się także nazwy Kałużówka.
W swych wspomnieniach pt. „Klamra – mój Ojciec”, które ukazały się w częściach w „Zeszytach Historycznych WiN-u” na początku lat dziewięćdziesiątych, Zbigniew Lazarowicz, syn „Klamry”, wyłącznie używa nazwy Kałużówka. Autor jest także w posiadaniu przedwojennej mapy wojskowej, na której widnieje nazwa Kałużówka.
Od lat 90. XX w. nazwa Kałużówka występuje w większości opracowań naukowych i wspomnieniowych.
Kałużówka to nie jedyny problem, na który można się natknąć przy zgłębianiu wiedzy o działaniach II zgrupowania. Na mapach i w opracowaniach występują także rozbieżności w nazwach: Stożków lub Stoszków, gdzie znajdowały się schrony z bronią ze zrzutów; Pieczowisk lub Piecowisk, gdzie zgrupowanie przeniosło się 25 sierpnia, tuż po bitwie na Kałużówce.
Ciekawostką jest także współczesne określenie miejsca bitwy II zgrupowania na fotomapach znajdujących się w zbiorach Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii. Tam widnieje nazwa Kozłówka.
Problem z nazwami przysiółków wiąże się zapewne z ustną formą przekazu oraz z nazewnictwem umownym. Jeśli jednak poszukamy genezy nazwy Kałużówki, to najpewniej wiąże się ona z Kałużami, gospodarzami, którzy mieszkali w gospodarstwie od strony Połomi. Czy zatem zapis Kałużówka jest błędem lub wypaczeniem? W moim odczuciu nie. Wręcz przeciwnie. Poprawna forma zapisu nazwiska Kałuża powinna nas determinować do stosowania pisowni Kałużówka, nie zaś Kałżówka.
Maciej Małozięć („Biuletyn Informacyjny” wydany z okazji 72. rocznicy akcji „Burza” i bitwy na Kałużówce)
czytaj dalej
