Historia ŚZŻAK
W okresie okupacji niemieckiej dębicki obwód Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej kryptonim: „Dziekania”, „Deser”, należał do najprężniejszych rejonów działalności konspiracyjnej na terenie Polski, dlatego pamięć o bohaterstwie podziemia była kultywowana w naszym regionie nawet w okresie komunistycznym, kiedy powstało wiele prac wspomnieniowych i monograficznych o toczących się walkach, a na ziemi dębickiej wzniesiono kilka pomników upamiętniających Armię Krajową i 5. Pułk Strzelców Konnych AK.
Szczególnym miejscem pamięci stała się polana Kałużówka, gdzie 24 sierpnia 1944 roku II Zgrupowanie Armii Krajowej Obwodu Dębica stoczyło całodzienny zacięty bój z oddziałami niemieckimi. Tam też w 1984 roku wzniesiono pomnik upamiętniający poległych w czasie akcji „Burza” żołnierzy II Rejonu.
Na Kałużówce zrodziła się także idea utworzenia ogólnopolskiej organizacji kombatanckiej zrzeszającej byłych żołnierzy Armii Krajowej. Misji rejestracji takiego związku podjęli się mieszkający w Krakowie, a pochodzący z ziemi dębickiej – Kazimierz Kemmer, Jerzy Krusenstern, Ludwik Kubik i inni.
W ten sposób w Krakowie zarejestrowano Związek Żołnierzy Armii Krajowej.
28 maja 1989 roku odbyło się zebranie założycielskie Oddziału Dębica Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Oddział obejmował swym zasięgiem dębicki Obwód AK w granicach z czasów wojny, tj. Dębicę, Pilzno, Ropczyce i Sędziszów Małopolski.
Już minęło 10 lat od dnia założenia naszego Związku Żołnierzy AK na terenie Dębicy. Mimo, iż w Polsce jeszcze rządziła władza komunistyczna, to żołnierze Armii Krajowej już myśleli o założeniu swojego związku. Marzenia zostały spełnione w dniu 28 maja 1989 roku, gdy po Mszy św. w kościele pw. św. Jadwigi odbyło się nasze założycielskie zebranie AK.
Szli Koledzy na zabranie z potrzeby serca. Niejednokrotnie u starszych Kolegów, w zmęczonych oczach pojawiły się łzy, a zdarzały się jeszcze bardziej wzruszające sceny, gdy żona Kolegi, obłożnie chorego męża 80-letniego, wyraża w imieniu męża radość z możliwości wstąpienia przed śmiercią do własnego Związku AK.
10 lat Związku Żołnierzy Armii Krajowej w Dębicy, „Okolicznościowy Biuletyn Informacyjny Nr 2/6/99”, Dębica maj 1999.
Pierwszym przewodniczącym wybrano Władysława Strumskiego, a po jego śmierci w 1990 roku, funkcję objął Marian Więcek.
W 1990 roku w Warszawie doszło do połączenia Stowarzyszenia Żołnierzy Armii Krajowej, Związku Żołnierzy Armii Krajowej oraz organizacji kombatanckich na obczyźnie. Nowa organizacja przyjęła nazwę: Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej.
W 1993 roku na terenie Dębicy powstały dwa koła: „Północ” i „Południe” wchodzące, obok Pilzna, Sędziszowa i Ropczyc, w struktury Oddziału Dębica ŚZŻAK.
W 1997 roku podjęto próbę połączenia kół „Północ” i „Południe”. Wówczas powstało Koło Terenowe ŚZŻAK na czele którego stanął Emil Zborowski. Oddział Dębica, wraz z członkami obu dębickich kół i akowcami walczącymi w szeregach 5. Pułku Strzelców Konnych AK, przekształcił się w Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej – Środowisko 5. Pułku Strzelców Konnych Armii Krajowej w Dębicy, na którego czele stanął dotychczasowy prezes Oddziału Dębica – Marian Więcek, który funkcję tę pełnił do śmierci w 2006 roku.
Obecnie Światowy Związek Żołnierzy AK jest największym w kraju stowarzyszeniem kombatanckim zrzeszającym byłych żołnierzy Armii Krajowej oraz członków organizacji niepodległościowych, które kontynuowały tę walkę po rozwiązaniu AK. Przyjmuje także jako członków nadzwyczajnych – osoby wyznające ideały AK i działające na rzecz ich utrwalenia w społeczeństwie.
Z kolei dębickie Środowisko 5. Pułku Strzelców Konnych AK ŚZŻAK wchodzące w skład Okręgu ŚZŻAK Tarnów, jest największą organizacją zrzeszającą uczestników walk z okresu II wojny światowej w powiecie dębickim. Funkcję prezesa (od 2006 roku) pełni kpt. Izabela Podhalańska ps. „Plater” – uczestnik akcji „Burza” w I Zgrupowaniu AK Obwodu Dębica.
Z inicjatywy dębickich akowców powstało na ziemi dębickiej szereg pomników i upamiętnień.
Są to :
Pomniki:
Pomnik upamiętniający poległych żołnierzy AK oraz ludność cywilną przy drodze Braciejowa – Południk (1974, zmiana tablicy w 2014 r.);
Pomnik 5. Pułku Strzelców Konnych AK na Cmentarzu Parafialnym w Dębicy (1974);
Pomnik upamiętniający ofiary hitlerowskiego mordu obok cegielni w Dębicy (pomnik wielokrotnie odnawiany);
Pomnik upamiętniający pchor. Mariana Chmielewskiego w Grabinach (1996, odnowiony w 2014);
Pomnik – kwatera Polski Podziemnej na Cmentarzu Wojskowym w Dębicy (2001);
Pomnik upamiętniający organizacje konspiracyjne w Rynku w Pilźnie – Koło ŚZŻ AK Pilzno
Pomnik upamiętniający poległych żołnierzy III Zgrupowania w Gołęczynie (1967)
Pomnik upamiętniający Kazimierza Głaszczkę „Rysia” – przy ulicy Kwiatkowskiego w Dębicy
Pomnik – kaplica Armii Krajowej na Dróżkach Różańcowych w Zawadzie (2004);
Pomnik 5. Pułku Strzelców Konnych i 5. PSK AK na terenie byłych koszar pułku w Dębicy
Pomnik upamiętniający straconych żołnierzy NSZ na Rynku w Dębicy (2013).
Pomnik przy Szkole Podstawowej nr 12 im. Armii Krajowej (z inicjatywy Koła Terenowego ŚZŻAK w Dębicy).
Tablice i krzyże (w powiecie dębickim):
Krzyż upamiętniający Andrzeja Jabłonowskiego „Śmigło” i Tadeusza Ciszka „Jahurę” przy drodze Braciejowa – Południk
Krzyż upamiętniający Stanisława Mroczkę „Miecz” przy drodze Dębica – Gumniska
Kapliczka i tablica w Grabinach upamiętniająca pchor. Jerzego Wojnarskiego ps. „Szary” (upamiętnienie z inicjatywy Hufca ZHP Tarnów)
Tablica oraz urna z ziemią z pól bitewnych 5. Pułku Strzelców Konnych – kościół pw. św. Jadwigi w Dębicy
Tablica upamiętniająca żołnierzy III Zgrupowania AK – klasztor karmelitów w Pilźnie
Tablica upamiętniająca ks. Władysława Kurka oraz żołnierzy z Plutonu Zawada – Kościół w Zawadzie
Tablica upamiętniająca Dowódców Obwodu AK Dębica – Kościół w Gumniskach
Tablica upamiętniająca Piotra Klamuta – Miejskie Gimnazjum nr 1 w Dębicy
Tablica upamiętniająca Polskie Państwo Podziemne – Miejskie Gimnazjum nr 1 w Dębicy
Tablica upamiętniająca Romana Banka – przy kamienicy Rynek 40 w Dębicy
Tablica upamiętniająca Władysława Strumskiego – Dębica, ulica Świętej Jadwigi
Tablica upamiętniająca uczniów i nauczycieli Szkoły Mechanicznej – Zespół Szkół Zawodowych nr 1 w Dębicy
Tablica upamiętniająca profesorów i uczniów dębickiego gimnazjum – I Liceum Ogólnokształcące w Dębicy
Tablica upamiętniająca por. Jana Kitę „Samotnego” – I Liceum Ogólnokształcące w Dębicy
Tablica upamiętniająca Polskie Państwo Podziemne – Szkoła Podstawowa nr 11 w Dębicy
Tablica upamiętniająca mjr Adama Lazarowicza – Zespół Szkół w Gumniskach
Tablica upamiętniająca siedzibę Komendy Obwodu – Zespół Szkół w Gumniskach
Tablica upamiętniająca por. Artura Towarnickiego – Szkoła Podstawowa nr 2 w Dębicy
Tablica upamiętniająca Tadeusza „Bora” Komorowskiego – Szkoła Podstawowa nr 3 w Dębicy
Tablica upamiętniająca Mariana Skwiruta – Szkoła Podstawowa nr 2 w Dębicy
Tablica upamiętniająca Stanisława Mroczkę – Szkoła Podstawowa w Górze Motycznej
Tablica patronalna szkoły im. III Zgrupowania Armii Krajowej „Pocisk” w Dobrkowie
Tablice (powiecie ropczycko-sędziszowskim)
Tablica upamiętniająca mjra Ludwika Marszałka w Brzezinach
Tablica upamiętniająca kapelanów AK w Małej
Tablica upamiętniająca żołnierzy AK na Cmentarzu Parafialnym w Brzezinach
Nazwy ulic i rond w Dębicy związane z Armią Krajową i jej bohaterami (na wniosek Armii Krajowej).
Ulice (na wniosek ŚZŻAK): Armii Krajowej, Antoniego Cwena, Grota Roweckiego, Adama Lazarowicza, Ludwika Marszałka, Władysława Strumskiego, Artura Towarnickiego, Romana Banka, Gen. Władysława Andersa, Kazimierza Głaszczki, Jabłonowskich, Józefa Lutaka, Władysława Sikorskiego, Szarych Szeregów, Komandosów, Partyzantów, Rodziny Koehlich
Ronda: 5 Pułku Strzelców Konnych, Leona Kloca oraz Żołnierzy Wyklętych (na wniosek Radnych Miasta Dębicy) i Księżnej Jabłonowskiej (na wniosek TPZD).
Szkoły noszące imię Armii Krajowej lub związane z patronem AK
Szkoła Podstawowa nr 3 im. Tadeusza „Bora” Komorowskiego w Dębicy
Szkoła Podstawowa nr 11 im. 5 Pułku Strzelców Konnych AK w Dębicy
Szkoła Podstawowa nr 12 im. Armii Krajowej w Dębicy
Szkoła Podstawowa im. Stanisława Mroczki „Miecza” w Górze Motycznej
Publiczne Gimnazjum im. Majora Adama Lazarowicza w Gumniskach
Szkoła Podstawowa im. III Zgrupowania Armii Krajowej „Pocisk” w Dobrkowie
Społeczna Szkoła Podstawowa im. Majora Adama Lazarowicza w Dębicy (nieistniejąca)
Oprac. Maciej Małozięć
Członkowie ŚZŻAK – Środowiska 5 PSK AK w Dębicy oraz zaproszeni goście podczas uroczystości promocyjnej Mariana Więcka do stopnia majora – 6 listopada 2004 r. W dolnym rzędzie od lewej: Izabela Podhalańska, Tadeusz Wilk, Marian Więcek, Bronisława Skóra, Tadeusz Garstka, Janina Sławińska, Edmund Książek. Stoją – od lewej: Mirosław Więcek, Maciej Małozięć, Jacek Dymitrowski, Michał Prażak, Wojciech Lesiak, Adam Kostyra, Bogumił Śniegowski, Tadeusz Gardziel, Witold Witkowski, Stanisław Rokosz, Andrzej Strumski, Stanisław Chmura, Piotr Nowak, Andrzej Sitko, Tadeusz Kubica. Fot. R. Strumski.